شش مردی که پیوند نامحتمل ایران و طالبان را شکل دادند

داستان ظهور، سقوط و ظهور مجدد فرماندهان طالبان که در طول دهه‌ها جنگ بین ایران و افغانستان در رفت و آمد بودند، روایتگر پیوندی است که در سایه‌ها قوت گرفت. 

شورش بی‌امان طالبان که در نهایت به اخراج آمریکایی‌ها انجامید، فرصتی را برای جاسوسان ایرانی فراهم کرد که به مدت دو دهه روابطی را با افرادی مانند ملا شیرین آخوند پرورش دادند. 

ملا شیرین، فرمانده‌ای چریکی که زمانی هزاران مرد مسلح را در خدمت رهبر گروه، ملا عمر، فرماندهی می‌کرد، پس از حمله آمریکا به وطنش به ایران گریخت و با تایید تهران به قاچاق سوخت در مناطق مرزی روی آورد. حمایت صبورانه ایران اکنون یک مدافع مورد اعتماد را به ارمغان آورده است، زیرا شیرین بار دیگر به یکی از تصمیم‌گیران ارشد طالبان تبدیل شده است. 

سپاه پاسداران جمهوری اسلامی با رهبران ارشد طالبان که بین دو کشور در رفت و آمد بودند، ارتباطات و حامیانی ایجاد کرد که طبق تحقیقات افغانستان اینترنشنال، اتحادی بدون عشق و از روی منافع محاسبه شده را تحکیم بخشید. 

جمهوری اسلامی ایران و افغانستان تحت حاکمیت طالبان، دو قدرت مطرود که تحت فشار ایالات متحده و خسته از رویارویی با این کشور هستند، همکاری نامتعارفی را شکل داده‌اند. 

یکی حکومت شیعی است و دیگری خلافت سنی. ظاهرا آنها دهه‌ها از یکدیگر متنفر بوده‌اند، اما هر دو از واشینگتن و داعش بیشتر نفرت دارند. 

آنها اکنون در منطقه‌ای پرتنش به هم نزدیک‌تر شده‌اند و از طریق گروهی از رهبران چریک، ملاهای جهادی، قاچاقچیان مواد مخدر، شورشیان و جاسوسان مسلح به هم پیوند خورده‌اند. 

مصاحبه با بیش از یک دوازده مقام فعلی و سابق طالبان و همچنین ماموران اطلاعاتی سابق دولت افغانستان، سفرا و روسای امنیتی، این رابطه مخفی را روشن می‌کند. 

به گفته آنها، برخی از فرماندهان ارشد طالبان اکنون حتی پرداخت‌های ماهانه نقدی، ویزا و اسناد سفر برای بستگان دریافت می‌کنند و مواد مخدر و پول نقد بازار سیاه را به ایران قاچاق می‌کنند. 

برای ایران، خونریزی دشمن اصلی‌اش ایالات متحده در یک جنگ فرسایشی در همسایگی، فرصتی بود که نمی‌شد از دست داد. 

اما تهران اکنون بیش از هر زمان دیگری به دوستان نیاز دارد زیرا قدرتش در خاورمیانه، به ویژه در سوریه، در اثر یک جنگ ۱۴ ماهه با اسرائیل تضعیف شده است. افغانستان عمق استراتژیک و شریکی در سرکوب داعش و یک گروه جهادی سنی دیگر به نام جیش العدل فراهم می‌کند. 

برای طالبان، تنها حاکمان کشوری در جهان که رسما توسط هیچ دولت دیگری به رسمیت شناخته نشده‌اند، حفظ روابط خوب با ایران یک حیاط خلوت با ثبات را تضمین می‌کند در حالی که تحت تحریم‌ها دست و پنجه نرم می‌کنند و با پاکستان - که زمانی حامی اصلی آنها بود - در جنگ آشکار هستند. 

ابتکار تهران برای پرورش روابط شخصی با رهبران ارشد طالبان، جناحی همدل با منافعش را در قندهار، پایگاه اصلی این گروه، به دست آورده است. 

با افزایش دشمنان و مشکلات، اکنون حداقل یکدیگر را دارند. 

در ابتدای دوره اول حکومت طالبان بر بخش‌هایی از افغانستان از ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۱، روابط تیره بود و نفوذ پاکستان بر طالبان به طور قابل توجهی قوی‌تر از ایران یا هر کشور دیگری بود. 

حمله به کنسولگری ایران در مزار شریف در سال ۱۹۹۸ هنگامی که طالبان در میان جنگ داخلی افغانستان شهر را محاصره کرده بود، منجر به کشته شدن ۱۱ دیپلمات و کارمند ایرانی شد و روابط را در ابتدا تیره کرد. 

میزبانی افغانستان تحت کنترل طالبان از القاعده و اردوگاه‌های آموزشی آن، آن را به دشمن همسایگان منطقه و جهان تبدیل کرد، اما تهران از همان ابتدا طالبان را به عنوان سپر مهمی بین خود و گروه‌های شبه‌نظامی بین‌المللی می‌دید. 

برخی از اعضای طالبان زمانی که رابطه‌شان در دهه ۱۹۹۰ آغاز شد، عمدتا بر اساس منافع استراتژیک و منطقه‌ای، به دارایی‌های ارزشمندی برای تهران تبدیل شدند. 

پس از سقوط حکومت طالبان در سال ۲۰۰۱ و در طول اشغال افغانستان از سوی آمریکا، تهران طالبان را به عنوان ابزاری برای وارد کردن خسارت نظامی و اقتصادی به ایالات متحده می‌دید. 

این هدف با اهداف طالبان همسو بود و همگرایی منافع، تهران را متقاعد کرد تا به طور غیرمستقیم با فراهم کردن منابع و پناهگاه‌های امن از طالبان حمایت کند و درگیری کم شدتی را حفظ کند که در نهایت دولت تحت حمایت غرب افغانستان را تضعیف و سرنگون کرد. 

شورش طالبان علیه نیروهای تحت رهبری آمریکا به نفع ایران بود زیرا افغانستان را به اندازه کافی بی‌ثبات نگه می‌داشت تا از تبدیل شدن این کشور به مرکزی برای نیروهای ضد ایرانی یا پایگاه نظامی بلندمدت آمریکا در مرزهایش جلوگیری کند. 

با اخراج واشینگتن از کابل و تحمل شکست‌های بیشتر تهران پس از درگیری منطقه‌ای ۷ اکتبر با اسرائیل، به نظر می‌رسد این رابطه رو به شکوفایی بیشتر است. 

همکاری در امنیت مرزی، تجارت و تلاش‌های مبارزه با تروریسم منطقه‌ای در حال گسترش است و روابط شخصی که با فرماندهان ارشد طالبان پرورش یافته، منافع ایران را در این همسایگی پرآشوب 

زمانی که طالبان از یک گروه نسبتا ناشناخته به کنترل سه چهارم افغانستان در سال ۱۹۹۶ رسید و در مرزهای ایران مستقر شد، موضع جهادی سنی تندرو این گروه و حضور جنگجویان پاکستانی ضد شیعه در صفوف آن، تهران را آزرده خاطر کرد. 

اما یکی از چهره‌های برجسته طالبان که زمانی در ایران زندگی می‌کرد و دوران کاری او از زندان بدنام آمریکا در خلیج گوانتانامو در کوبا تا ریاست سازمان جاسوسی طالبان را در بر می‌گرفت، ماهرانه روابط را بهبود بخشید. 

عبدالحق وثیق قبل از تشکیل طالبان در اوایل دهه ۱۹۹۰ و تسلط نهایی آن، با خانواده‌اش در زاهدان در شرق ایران زندگی می‌کرد. 

برادر زن او قاری احمدالله در آن زمان رهبر گروه اسلامی دیگری به نام حزب اسلامی در استان سیستان و بلوچستان در جنوب شرقی ایران بود. 

وقتی طالبان کابل را فتح کرد، احمدالله به ریاست سازمان اطلاعات طالبان منصوب شد و وثیق ابتدا دستیار او و سپس رییس اطلاعات طالبان برای کابل شد. 

حوزه اختیارات او بعدا به نظارت بر سایر گروه‌های شبه‌نظامی افراطی در پاکستان و ایران گسترش یافت. 

در سال ۱۹۹۸، وثیق بین قلمروهای چهار گروه افراطی که هنوز به طالبان نپیوسته بودند، در جلساتی که در کویته پاکستان، بهرامچه در جنوب غربی هلمند و سیستان و بلوچستان در جنوب شرقی ایران برگزار شد، در رفت و آمد بود. 

وثیق با امضای توافقنامه‌ای پنج جانبه در هلمند با این گروه‌ها، اعتماد ملا عمر را جلب کرد و به یکی از نزدیک‌ترین دستیاران او تبدیل شد که مسئول یکی از پیچیده‌ترین پرونده‌های طالبان بود: مدیریت دیپلماسی رهبر منزوی طالبان با ایران. 

به گفته دو مقام ارشد سابق طالبان، پس از انتصاب به عنوان معاون رییس اطلاعات، ملا عمر رهبر وقت، مدیریت روابط با ایران و کشورهای اروپایی را به او محول کرد. 

طبق اسناد دیپلماتیک آمریکا که توسط ویکی‌لیکس فاش شد، وثیق یک رابط کلیدی بین طالبان و القاعده بود. نیروهای ائتلاف مهاجم به افغانستان او را در نوامبر ۲۰۰۱ دستگیر و به زندان خلیج گوانتانامو آمریکا در کوبا منتقل کردند، جایی که وثیق ۱۲ سال در آنجا ماند. 

وثیق متهم به فراهم کردن پناهگاه‌های امن برای چندین عضو القاعده در مرز با ایران، انتقال و تجهیز شاخه‌های طرفدار ایران القاعده به غزنی، پکتیکا و محل آخرین مقاومت آن در توره بوره و نظارت بر امنیت اردوگاه‌های آموزشی این گروه بود. 

طبق گفته یک مقام سابق طالبان، همسر اول، مادر و خانواده او در سال ۲۰۰۲ به ایران مهاجرت کردند و در شهر کوچکی در استان شرقی زاهدان مستقر شدند که روابط شخصی با تهران را مستحکم کرد. 

سه نفر از اعضای خانواده او به صدر ابراهیم در مدرسه العمریه در جنوب شرقی ایران پیوستند و یک برادر زن دیگر او در انفجار مدرسه در سال ۲۰۱۷ کشته شد. 

وثیق که توسط ایالات متحده در یک تبادل زندانی با میانجیگری قطر با سرباز آمریکایی بووی برگدال مبادله شد در سال ۲۰۱۴ به قطر منتقل شد، جایی که به عنوان عضو کلیدی تیم مذاکره‌کننده طالبان در دوحه خدمت کرد. 

یک دیپلمات سابق و مقام ارشد دولتی گفتند که وثیق ابتدا از قطر به اسلام‌آباد، سپس به بلوچستان و در نهایت در اکتبر ۲۰۱۶ برای پیوستن مجدد به خانواده‌اش به ایران سفر کرد. 

یک معاون سابق عملیات ریاست امنیت ملی افغانستان به افغانستان اینترنشنال گفت: «ما از سفر او در سال ۲۰۱۶ مطلع بودیم و پس از گزارش به فرماندهی مشترک اطلاعات، این نگرانی را در سطح دیپلماتیک با ایران و پاکستان در میان گذاشتیم.» 

او افزود که وثیق بین سال‌های ۲۰۱۴ و ۲۰۲۱ چهار بار به ایران سفر کرد و روابطی را که در طول زندان طولانی‌مدت او کمرنگ شده بود، با سپاه پاسداران بازسازی کرد. 

در اکتبر ۲۰۲۲، وثیق در دوحه با دیوید کوهن، معاون مدیر آژانس اطلاعات مرکزی آمریکا (CIA) دیدار کرد. این دیدار اولین ملاقات در چنین سطح بالایی بین دو طرف از زمان ترور رهبر القاعده، ایمن الظواهری، توسط ایالات متحده در کابل در اوایل همان سال بود. 

نه آمریکا و نه دولت طالبان محتوای این دیدار را توصیف نکرده‌اند. 

یک تبادل زندانی حساس بین دشمنان دیرینه، القاعده و ایران، توسط یکی از رهبران غیرمتعارف طالبان مدیریت شد؛ کسی که نزدیکی او به جهادی‌هایی که تهران از آنها متنفر بود، قابل توجه بود، اما ایران ارزش توانایی او در مدیریت این گروه‌ها را درک کرد. 

در سال ۲۰۱۰، عوامل سپاه پاسداران، سیف‌العادل، یکی از اعضای ارشد القاعده که پس از مرگ الظواهری رهبر شبکه القاعده است، را در ازای یک دیپلمات ایرانی ربوده‌شده در پاکستان، حسام‌الله عطارزاده نیکی، به شبه‌نظامیان مرتبط با طالبان تحویل دادند. 

فرمانده ارشد طالبان، عبدالقیوم، نقش اصلی را در این مذاکرات حساس ایفا کرد. 

در دهه ۱۹۹۰، الظواهری ۱۵۰ خودرو برای ذاکر خریداری کرد تا در نبردهای او علیه دشمنان طالبان حمایت کند. ذاکر که به دلیل کاریزمای شخصی و دانش نظامی‌اش شناخته می‌شد، نقشی کلیدی در بازگشت طالبان به قدرت داشت. 

ذاکر نیروهای طالبان را در برخی از شدیدترین درگیری‌ها، در شمال افغانستان در دوران حکومت طالبان در دهه ۱۹۹۰ فرماندهی می‌کرد و به‌عنوان یکی از سخت‌گیرترین فرماندهان این گروه شناخته می‌شود. 

مسیر او پر از افت‌وخیزهای شدید بود. 

او در سال ۲۰۰۱ در یک نبرد شدید توسط نیروهای به رهبری عبدالرشید دوستم، جنگسالار ضد طالبان، اسیر شد و به نیروهای آمریکایی تحویل داده شد که او را در گوانتانامو زندانی کردند. 

اما در مسیری پرپیچ‌وخم که از پاکستان و ایران عبور کرد، او در ۱۵ اوت ۲۰۲۱ در راس نیروهای پیروز طالبان به کاخ ریاست‌جمهوری افغانستان حمله کرد و بر کرسی رییس‌جمهور پیشین، اشرف غنی، که فرار کرده بود، نشست. 

در میانه سختی‌های اولیه او، خانواده‌اش در سال ۲۰۰۳ به زاهدان در شرق ایران نقل مکان کردند، جایی که سه همسرش به همراه فرزندانشان، برادرش و شش برادر همسرش زندگی می‌کردند. 

او در سال ۲۰۰۷ به زندان پل‌چرخی در کابل منتقل شد و دوباره در سال ۲۰۰۸ آزاد شد، به امید اینکه آزادی او و دیگر رهبران طالبان بتواند روند صلح را تقویت کند. 

اما پس از آزادی، ذاکر دوباره به رهبری نظامی طالبان پیوست و از هلمند در جنوب غرب افغانستان به کویته در پاکستان و در نهایت به زاهدان رفت. 

او در نزدیکی منطقه عاشور استان سیستان و بلوچستان مدرسه‌ای دینی به نام خالد بن ولید تاسیس کرد که علاوه بر آموزش دینی، آموزش‌های جنگی نیز به نیروهای طالبان از استان‌های هلمند، زابل، نیمروز و فراه ارائه می‌داد. 

رییس پیشین اداره امنیت ملی (NDS) دولت سابق افغانستان به افغانستان اینترنشنال گفت: «این مدرسه با همکاری مستقیم دولت جمهوری اسلامی ایران تاسیس شد.» 

اکنون او معاون وزیر دفاع طالبان و رییس شورای امنیت رهبر طالبان، ملا هبت‌الله، در قندهار است. 

یکی از ارزهای کلیدی در رابطه پرخطر تهران و طالبان، مواد مخدر بود. 

محمد نعیم بریچ، که از یک صراف خیابانی در پاکستان به یک سلطان جهانی مواد مخدر تحت تحریم ایالات متحده تبدیل شد، در مرکز این تجارت فرامرزی قرار گرفت. 

وزارت خزانه‌داری ایالات متحده در سال ۲۰۱۲ او را «مدیر روابط طالبان با ایران» معرفی کرد. 

نظارت بر حمل مواد مخدر تولید شده در افغانستان و انتقال آن از طریق ایران، با وجود تناقض آشکار با هر دو سیستم اسلام‌گرایانه، برای کسب ارز خارجی و مدیریت دنیای زیرزمینی مسلحانه و قانون‌گریز، حیاتی بود. 

در دوره حکومت طالبان در دهه ۱۹۹۰، بریچ معاون وزیر امور قبایل و بعدتر معاون وزیر هوانوردی غیرنظامی بود. پس از سقوط طالبان در سال ۲۰۰۱، او به کویته در پاکستان رفت. 

دکان صرافی او در سال ۲۰۰۲ توسط پلیس پاکستان مورد بازرسی قرار گرفت و او به اتهام پولشویی برای طالبان دستگیر شد، اما پس از آن به همراه همسرش به ایران سفر کرد. 

بریچ سرانجام به قندهار بازگشت و به کمیسیون نظامی طالبان پیوست. 

او در نهایت به فرماندار سایه طالبان برای ولایت هلمند تبدیل شد و دلارهای قاچاقی را در سطح منطقه‌ای انتقال می‌داد و بخشی از این پول سیاه را از استان‌های جنوبی افغانستان به ایران منتقل می‌کرد. 

به گفته مقامات سابق دولت افغانستان، در سال ۲۰۰۹ یک کارخانه فرآوری هروئین در منطقه بهرام‌چاه ولایت هلمند که متعلق به بریچ بود، بمباران شد و در نتیجه آن یکی از پسرعموهای او کشته شد، که این رویداد نشان‌دهنده ورود او به تجارت مواد مخدر بود. 

بریچ از یک شرکت صرافی تحت تحریم سازمان ملل متحد به نام شرکت تجارت آسان با شعبه‌هایی در افغانستان، پاکستان و ایران استفاده می‌کرد تا پول حاصل از تجارت مواد مخدر را پولشویی کند. 

ملا محمد شیرین آخوند به یکی از رهبران برجسته و دیپلمات‌های طالبان تبدیل شد، اما شهرت خود را در تجارت غیرقانونی قاچاق سوخت در مرز به دست آورد، جایی که درگیری‌های مسلحانه مرگبارش با شبه‌نظامیان جیش‌العدل حمایت تهران را برای او به همراه داشت. 

با گذشت زمان، او به یکی از دارایی‌های کلیدی ایران در تضعیف قدرت این گروه و جلوگیری از استقرار آن‌ها در افغانستان تبدیل شد. 

یکی از منابع مطلع از وضعیت در قندهار، زادگاه شیرین، به افغانستان اینترنشنال گفت: «شیرین توسط ایران تامین مالی می‌شود تا اعضای گروه جیش‌العدل را در افغانستان بکشد، آن‌ها را به ایران تحویل دهد یا اطلاعات آن‌ها را با مقامات ایرانی به اشتراک بگذارد.» 

این منبع افزود: «تمامی اعضای ارشد و رده‌پایین جیش‌العدل و سایر گروه‌های ضدایرانی در ادارات اطلاعاتی استانی طالبان ثبت شده‌اند.» 

شیرین که دوست و همکار نزدیک ملا محمد عمر، بنیان‌گذار طالبان بود، مسئولیت امنیت او را بر عهده داشت و فرمانده نیروهای ۲۷۰۰ نفری بود که وظیفه حفاظت از او را داشتند. 

پس از سقوط طالبان، او ابتدا به شهر چمن در پاکستان، نزدیک مرز قندهار، رفت و سپس به زاهدان در ایران نقل مکان کرد، جایی که تجارت قاچاق سوخت به پاکستان و افغانستان را آغاز کرد. 

به گفته مقامات ارشد امنیتی افغانستان و منابع طالبان، شیرین در مسیرهای قاچاق مرزی افغانستان-پاکستان-ایران، درگیری‌های مسلحانه‌ای با شبه‌نظامیان جیش‌العدل داشت که او را به‌عنوان یک مزاحم در قلمرو بی‌قانون خود می‌دانستند. 

شیرین که فرماندار سایه طالبان برای قندهار در دوران جنگ با ائتلاف به رهبری ایالات متحده بود، به خصومت خود با این گروه ادامه داد، گروهی که از نیروهای امنیتی ایران به مناطق بی‌قانون افغانستان پناه می‌بردند. 

حملات مرگبار نیروهای شیرین، از جمله در غزنی در قلب کشور، تمایل جیش‌العدل برای انتقام را افزایش داد. یکی از اعضای این گروه در سال ۲۰۱۰ به شیرین حمله کرد و او را به طور جزئی زخمی کرد و یکی از محافظانش را کشت. 

عملیات‌های نظامی بزرگ نقش شیرین را در رهبری طالبان تقویت کرد و او در سال ۲۰۱۸ حمله‌ای به دفتر فرماندار قندهار طراحی کرد که او را به شدت مجروح کرد و شش دیپلمات امارات متحده عربی را کشت. 

توانایی نظامی او باعث شد که در عرصه دیپلماسی نیز قدرت پیدا کند و شیرین به‌عنوان یکی از اعضای هیات طالبان به دوحه قطر فرستاده شد تا در مذاکرات با ایالات متحده شرکت کند که به خروج آن‌ها منجر شد. 

شیرین، که اکنون فرماندار قندهار و معاون وزیر اطلاعات وزارت دفاع طالبان است، نزدیک‌ترین مقام ارشد به ملا هبت‌الله آخندزاده، رهبر طالبان است. 

یک مقام پیشین طالبان به افغانستان اینترنشنال گفت: «رهبر طالبان چندین فرد نزدیک دیگر طرفدار ایران دارد که مسئولیت امنیت منطقه جنوبی را بر عهده دارند.» 

او افزود: «این افراد عمدتا از اعضای مهم حلقه ملا هبت‌الله و افراد معتمدی هستند که دیدگاه مثبتی نسبت به ایران دارند.»